Medische professionals - CoMensha en FairWork

Stille signalen
in de spreekkamer

Ze wachten soms langer dan verstandig is, maar ook slachtoffers van mensenhandel gaan naar de huisarts of het ziekenhuis. Signalen worden lang niet altijd opgepikt. “Vraag eens door wanneer iemand met een flink ontstoken wond binnenstapt.”

Huisarts Irma Baltes zal die jonge vrouw in haar spreekkamer niet meer vergeten. “Ze was op jonge leeftijd een verkeerd vriendje tegengekomen, had jaren voor hem in de prostitutie gewerkt, had opgesloten gezeten en werd door hem en zijn moeder zowel financieel als seksueel uitgebuit.” De vrouw die uiteindelijk kon ontsnappen en nu probeerde haar leven weer op te bouwen, klopte met een bijzondere hulpvraag aan. Ze wilde van de tatoeage af die ze van haar pooier had moeten laten zetten.

Het leed van de patiënte maakte indruk. Baltes: “Dit is geen verhaal uit de grote stad, dit alles vond plaats in een klein dorp. Ik realiseer me sindsdien heel goed dat mensenhandel overal voorkomt.” Ze is alert op signalen. Een training van CoMensha, het Coördinatiecentrum tegen Mensenhandel, die ze volgde, opende haar ogen nog verder. Ze probeert de juiste vragen te stellen, het gaat toch om vertrouwen. Wanneer durft een patiënt zijn of haar verhaal te doen en om hulp te vragen? “Sommige mensen zijn de taal niet goed machtig, weten de weg niet goed in Nederland. Ze zijn heel kwetsbaar.”

Van de trap gevallen

Op 5 oktober 2020 wordt een 44-jarige vrouw opgenomen in het ziekenhuis. Ze zou van de trap zijn gevallen. Zowel de ambulanceverpleegkundige als de arts-assistent vertrouwen het niet. De verwondingen pasten niet bij een val van de trap. Dankzij de artsen komt de zaak aan het rollen. De vrouw blijkt al maandenlang door haar huisgenoten – een 81-jarige vrouw en haar 46-jarige dochter – als ‘huisslaaf’ in Kerkdriel te worden gebruikt. Ze wordt uitgebuit, mishandeld. Moeder en dochter zijn op 15 april veroordeeld tot flinke celstraffen voor zware mishandeling en mensenhandel.

Medische professionals, huisartsen kunnen het verschil maken, weet expert Romaike Zuidema van FairWork, de organisatie die zich inzet tegen moderne slavernij. Ze gebruikt veel casuïstiek in haar trainingen. Schrijnende verhalen om de ogen van professionals te openen. ‘De behoefte aan concrete voorbeelden is groot.’

Onderzoek

FairWork en CoMensha werken sinds 2020 samen om de kennis over mensenhandel onder medische professionals en zorgmedewerkers te vergroten. Uit onderzoek blijkt namelijk dat allerlei signalen in de spreekkamer nog vaak worden gemist. Zo bezoekt 88 procent van alle mensen die seksueel worden uitgebuit tijdens die periode een zorgverlener. Slechts een klein aantal zorgverleners – twintig procent – herkent de signalen en probeert het slachtoffer te helpen.

Niet gek, vindt Zuidema. “Professionals leggen vaak de link met mensenhandel niet. Mensenhandel is zo’n breed begrip. Seksuele uitbuiting kennen deze medische professionals vaak wel, maar criminele of arbeidsuitbuiting? Maar vertaalt zich dat naar de dokterspraktijk? Je moet echt met een andere blik leren kijken. Mag iemand niet naar buiten? Kan hij of zij wel beschikken over z’n paspoort? Is er sprake van gedwongen isolement, van gedwongen arbeid?”

Zes keer naar het ziekenhuis

De Rechtbank Amsterdam veroordeelt iAn 2017 een man voor de tweede keer voor uitbuiting in de prostitutie. Hij heeft, blijkt uit het vonnis, het slachtoffer vier jaar lang gedwongen in de prostitutie te werken en haar verdiensten aan hem af te staan. Hij gebruikte daarbij fors geweld. Ze kwam zes keer in het ziekenhuis terecht, onder meer voor zwellingen op het hoofd, een gebroken neus, bloedingen aan de oorschelp. De behandelend arts vermeldt bij het laatste bezoek iets over zijn twijfels, maar concludeert dat het verhaal van de patiënte en haar partner consistent is, maar dat niet apart met het slachtoffer is gesproken.

In 2019 werd – in overleg met artsenfederatie KNMG – mensenhandel expliciet opgenomen in de Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling, de stappen die professionals volgen wanneer ze vermoeden dat iemand slachtoffer van geweld is. Een erg belangrijke stap, zegt Marcus de Koning-Man, adviseur bij CoMensha. “We zijn toen ook medewerkers van Veilig Thuis gaan trainen. Wat is mensenhandel, wat kunnen signalen zijn? Anders dan bij partnergeweld kan bijvoorbeeld een slachtoffer in handen zijn van een criminele organisatie, dat is wel iets om rekening mee te houden.” Alle 26 Veilig Thuis-organisaties hebben inmiddels een aandachtsfunctionaris mensenhandel benoemd, een aanspreekpunt binnen de organisatie.

Veilig Thuis is volgens CoMensha en FairWork nog maar het begin. Ook onder artsen en andere zorgprofessionals, die in aanraking kunnen komen met slachtoffers, is nog een wereld te winnen. Samen met de KNMG zijn vorig jaar daarom ook bewustwordingssessies voor huisartsen georganiseerd. Slachtoffers durven of mogen vaak niet naar een arts toe. Romaike Zuidema: “Wanneer iemand lang met pijnklachten heeft rondgelopen of wanneer een wond al aardig ontstoken is, dan is het zeker belangrijk om door te vragen. Waarom heeft hij of zij zo lang gewacht?”

Een afwasser uit Nepal

Een Nepalese man meldt zich op het spreekuur. Hij slaapt al maanden slecht en vraagt om slaappillen. De arts kan deze voorschrijven, maar na doorvragen blijkt het volgende: De man wordt geacht van acht uur ’s ochtends tot tien uur ‘s avonds in het restaurant beschikbaar te zijn voor werk. Als de arts de man vraagt waar hij woont, blijkt hij op de werkplek te slapen, hij heeft geen eigen woning. Hij verdient 25 euro per dag en blijkt niet te kunnen slapen van alle stress.

Sandra van den Berg, adviseur aanpak mensenhandel bij CoMensha, ziet eveneens regelmatig verschrikte blikken bij deelnemers. Professionals die zich tijdens een training realiseren signalen te hebben gemist. “Luister en vertrouw op je onderbuikgevoel en handel daarnaar”, is haar advies.

Toolkit

De handelingsverlegenheid bij medische professionals is groot. Om hen op weg te helpen, hebben CoMensha en FairWork een praktische toolkit met veilige vragen ontwikkeld. Professionals zijn soms ook bang het vertrouwen van de patiënt te schenden. “Maar als een slachtoffer van mensenhandel in jouw spreekkamer zit, dan schend je ook zijn of haar vertrouwen door niets te doen. Artsen kunnen ook altijd advies inwinnen bij de vertrouwensarts van Veilig Thuis of contact opnemen met de zorgcoördinator in de regio.”

Een andere tip die Van den Berg vaak aan medische professionals geeft: probeer wanneer mogelijk de patiënt alleen te spreken, indien nodig met hulp van de tolkentelefoon. Ze kent de verhalen van arbeidsmigranten die met hun baas naar het ziekenhuis komen. “Dan zal de werknemer natuurlijk geen boekje opendoen over de omstandigheden op de werkvloer. Uitbuiters – dat kan ook een partner of familielid zijn – weten de schone schijn vaak heel goed op te houden.”

Tijdsdruk

Terug naar huisarts Baltes. Ze hoopt dat medische professionals alert zijn op signalen van mensenhandel. “Natuurlijk hebben we in de zorg allemaal te maken met tijdsdruk, met capaciteitsproblemen, met wisselende diensten. Het is niet eenvoudig om patronen bij patiënten te herkennen, maar investeer in ieder geval in vertrouwen, in het goede contact, in een warm welkom. Ook als iemand bijvoorbeeld ineens zonder afspraak aan de deur staat.”

* De casussen zijn afkomstig uit de toolkit ‘Signaleren van mensenhandel door Huisartsen’ van FairWork, die later dit jaar wordt gepubliceerd.